Η Μελέτη του ΙΤΑ για τη νεανική παραβατικότητα: η Τοπική Αυτοδιοίκηση «απούσα αλλά κρίσιμη»

Επιστημονικά υπεύθυνος της έρευνας ήταν ο Παπαργύρης Συρμαλής, ενώ στην επιστημονική ομάδα συμμετείχαν ο Χριστόφορος Καμνάκης, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου, και η Μαργαρίτα Γασπαρινάτου, επίκουρη καθηγήτρια Εγκληματολογίας και Αντεγκληματικής Πολιτικής του ΔΠΘ.

Η ποιοτική έρευνα αξιοποίησε θεματική ανάλυση, κωδικοποίηση μοτίβων και ενδεικτικές φράσεις, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην ερευνητική δεοντολογία, την ανωνυμία και το απόρρητο των απαντήσεων.

Νεανική παραβατικότητα: ένα διαχρονικό αλλά μεταβαλλόμενο φαινόμενο

Η κ. Συρμαλή τόνισε ότι η νεανική παραβατικότητα δεν είναι νέο φαινόμενο· αποτελεί διαχρονικό ζήτημα που έχει μελετηθεί διεθνώς ήδη από τη δεκαετία του 1970 σε χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Μ. Βρετανία. Ωστόσο, η σημερινή εικόνα χαρακτηρίζεται από:

• Μείωση των ορίων ηλικίας των εμπλεκομένων
• Αυξανόμενη συμμετοχή των κοριτσιών
• Επαναλαμβανόμενες προβληματικές συμπεριφορές σε «λάθος χρόνο» και υπό «λάθος συνθήκες»

Σύμφωνα με τη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και τα ευρήματα της έρευνας, διακρίνονται βασικοί τύποι παραβατικότητας:

• οργανωμένη,
• ομαδική,
• ατομική,
• περιστασιακή.

Η διάκριση των τύπων θεωρείται κρίσιμη: η περιστασιακή παραβατικότητα, για παράδειγμα, είναι πολύ πιο διαχειρίσιμη με στοχευμένες παρεμβάσεις, ενώ πιο «σκληρές» μορφές απαιτούν σύνθετες και μακροπρόθεσμες πολιτικές.

Οι συχνότερες μορφές συμπεριφορών που αναδείχθηκαν είναι:

• επιθετικές συμπεριφορές και βία,
• κλοπές,
• χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ.

«Δεν υπάρχουν αιτίες, υπάρχουν παράγοντες»

Ένα βασικό μήνυμα της παρουσίασης ήταν ότι δεν μιλάμε για μονοδιάστατες αιτίες, αλλά για ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Οι παράγοντες που αλληλεπιδρούν είναι:

• ατομικοί,
• βιολογικοί,
• ψυχολογικοί,
• πολιτισμικοί,
• κοινωνικοί.

Στο θεωρητικό υπόβαθρο της μελέτης αναδείχθηκαν επτά βασικοί άξονες, μεταξύ των οποίων:

• η ανομία και η κοινωνική ματαίωση,
• ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου ως πρώτων φορέων κοινωνικοποίησης,
• ο κοινωνικός στιγματισμός,
• το ευρύτερο κοινωνικό οικοσύστημα, στο οποίο εντάσσεται και ο δήμος.

Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην αποφυγή του όρου «εγκληματικότητα ανηλίκων». Η κ. Συρμαλή ζήτησε ρητά να γίνεται λόγος για «παραβατικότητα ανηλίκων», καθώς η χρήση του όρου «εγκληματικότητα» οδηγεί σε στιγματισμό και αυξάνει τον κίνδυνο οι νέοι να εγκλωβιστούν σε δευτερογενή παραβατικότητα και «εγκληματικές καριέρες».

Οικογένεια, σχολείο, κοινωνικά δίκτυα: ένα εκρηκτικό τρίγωνο

Σύμφωνα με τις αφηγήσεις εκπαιδευτικών, ειδικών ψυχικής υγείας και κοινωνικών λειτουργών:

• Οι δυσλειτουργίες στην οικογένεια αποτελούν τον πρώτο κρίσιμο παράγοντα. Οι γονείς συχνά δυσκολεύονται να θέσουν όρια ή αρνούνται να αναλάβουν ευθύνη όταν καλούνται από το σχολείο.
• Το σχολείο εμφανίζει επίσης θεσμικές δυσλειτουργίες και σημαντική κόπωση του εκπαιδευτικού προσωπικού, που αισθάνεται ότι κάνει «διαχείριση συμπεριφοράς αντί για μάθημα».
• Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιδεινώνουν το πρόβλημα: οι νέοι εκτίθενται καθημερινά σε σκηνές βίας και χυδαιότητας χωρίς κανένα φίλτρο, ενώ φαινόμενα όπως η βιντεοσκόπηση καβγάδων και η ανάρτησή τους στο διαδίκτυο αντί για παρέμβαση, αποτυπώνουν μια βαθιά διαταραγμένη κουλτούρα.

Χαρακτηριστικές φράσεις που καταγράφηκαν:

• «Τα παιδιά μεγαλώνουν μόνα τους μπροστά σε οθόνες».
• «Δεν κάνουμε μάθημα, κάνουμε διαχείριση συμπεριφοράς».

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση: κρίσιμη αλλά… απούσα

Το τμήμα της έρευνας που αφορά την Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι ιδιαίτερα αιχμηρό. Η ανάλυση περιεχομένου των συνεντεύξεων δείχνει:

• Δυσπιστία απέναντι στους δήμους.
• Οι περισσότεροι συμμετέχοντες δεν γνωρίζουν αν υπάρχουν υπηρεσίες στους δήμους που να ασχολούνται με τη νεανική παραβατικότητα.
• Αναφέρονται έλλειψη δομών, πρόληψης και υποστήριξης.
• Οι δήμοι εμφανίζονται να αρκούνται σε τυπική, όχι ουσιαστική συνεργασία με τα σχολεία.

Ενδεικτικές φράσεις:

• «Δεν υπάρχει επαφή, δεν γνωρίζουμε ποιος είναι υπεύθυνος στο δήμο για αυτό».
• «Δεν υπάρχει καμία γραμμή επικοινωνίας, δεν ξέρουμε ποιον να καλέσουμε σε ένα κρίσιμο περιστατικό».
• «Δεν γνωρίζω καμία υπηρεσία στο δήμο που να ασχολείται με την ανήλικη παραβατικότητα».

Οι συμμετέχοντες μίλησαν για:

• απουσία σε περιόδους κρίσεων,
• έλλειψη κοινωνικών υπηρεσιών και υποδομών,
• ανυπαρξία οργανωμένης πρόληψης,
• γραφειοκρατική μετακίνηση ευθυνών ανάμεσα σε φορείς.

Κι όμως, η έρευνα δείχνει ότι η κοινωνία θέλει τους δήμους ενεργούς:

• Το 78,4% του γενικού πληθυσμού πιστεύει ότι οι δήμοι μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στον περιορισμό της νεανικής παραβατικότητας.
• Το 77,2% των νέων 16–24 ετών πιστεύει ότι οι δήμοι μπορούν να έχουν σημαντικό ρόλο στην πρόληψη και την αντιμετώπιση του φαινομένου.

Τι ζητούν οι άνθρωποι της πρώτης γραμμής από τους δήμους

Αφού άσκησαν κριτική, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να καταθέσουν και προτάσεις. Μεταξύ άλλων ζήτησαν:

• Ίδρυση Σχολών Γονέων
• Συστηματική παρουσία ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών σε σχολεία και δήμους
• Δημιουργία κοινοτικών χώρων δημιουργικής απασχόλησης
  • χώροι τέχνης, θεάτρου, αθλητισμού
• Στενότερη συνεργασία δήμων – σχολείων, με αξιοποίηση εκπαιδευτικών ως «γέφυρα» ανάμεσα στα δύο συστήματα
• Προγράμματα διαπολιτισμικής συνύπαρξης και κοινών δράσεων στην κοινότητα

Κεντρικό μήνυμα:

«Δεν μπορείς να αλλάξεις το παιδί αν δεν προσεγγίσεις την οικογένεια».

Οι ίδιοι οι εκπρόσωποι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης που συμμετείχαν στην έρευνα αναγνωρίζουν ότι η παραβατικότητα των νέων αυξάνεται και μετασχηματίζεται σε πιο σύνθετες μορφές. Αναδεικνύεται ταυτόχρονα:

• ο σημαντικός ρόλος των δήμων,
• αλλά και η ανεπάρκεια πόρων, δομών και θεσμικών αρμοδιοτήτων.

Ο Χριστόφορος Καμνάκης: πέντε πυλώνες για ένα τοπικό σχέδιο δράσης

Στη δική του παρέμβαση, ο Χριστόφορος Καμνάκης στάθηκε ιδιαίτερα στον σχεδιασμό πολιτικής με βάση τα ευρήματα της μελέτης. Υπογράμμισε ότι:

• Η μελέτη δεν έγινε «για τα συρτάρια», αλλά για να τροφοδοτήσει συγκεκριμένα μέτρα πολιτικής.
• Ζούμε σε κοινωνίες που έχουν αλλάξει ριζικά λόγω της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας. Οι παιδικές και νεανικές συμπεριφορές δεν είναι οι ίδιες με το 2008.
• Η νεανική παραβατικότητα είναι συχνά αόρατη, χωρίς σαφή ηλικιακή ή κοινωνική ορατότητα, γεγονός που οδηγεί σε λανθασμένες εκτιμήσεις για το μέγεθος και τη σοβαρότητά της.

Ο κ. Καμνάκης συνέδεσε τη μελέτη με την πρόσφατη Εθνική Στρατηγική για την πρόληψη της βίας κατά των παιδιών και την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων. Ιδιαίτερα τόνισε το σκέλος που αφορά:

• την κινητοποίηση της κοινωνίας,
• την ανάπτυξη συνεργειών και δικτύων,
• την ενίσχυση της τοπικής δημοκρατίας και συμμετοχής των νέων.

Πρότεινε ένα σχέδιο δράσης πέντε πυλώνων, με κεντρικό ρόλο στην ΚΕΔΕ ως «φορέα ομπρέλα» που θα διεκδικήσει πόρους και θα οργανώσει τις οριζόντιες δράσεις:

1. Διασύνδεση κοινωνικών υπηρεσιών και τοπικών φορέων
   • Υφανση δικτύου συνεργασίας ανάμεσα σε δήμους, σχολεία, κοινωνικές δομές, συλλόγους, ΜΚΟ, Εκκλησία, αστυνομία κ.ά.
2. Ενημέρωση και κοινή γλώσσα
   • Όλοι οι εμπλεκόμενοι (εκπαιδευτικοί, γονείς, στελέχη δήμων, νέοι) χρειάζεται να μιλούν «την ίδια γλώσσα» για την παραβατικότητα, να έχουν κοινή κατανόηση των όρων και των φαινομένων.
3. Κοινοτική δράση
   • Ανάπτυξη κοινοτήτων και κοινοτικών κέντρων, με το σχολείο ως ζωντανό κόμβο της γειτονιάς, όχι μόνο ως χώρος μαθήματος αλλά και χώρος έκφρασης για παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικούς.
4. Διαβουλευτική δημοκρατία και συμμετοχή των νέων
   • Ενίσχυση θεσμών όπως τα δημοτικά συμβούλια νέων.
   • Πειραματισμός με συμμετοχικούς προϋπολογισμούς για δράσεις που σχεδιάζουν οι ίδιοι οι νέοι.
5. Κοινωνική προστασία
   • Οργάνωση ενός δικτύου κοινωνικής ασφάλειας στην κοινότητα, με αξιοποίηση και ενίσχυση των κοινωνικών υπηρεσιών, ώστε να εξασφαλίζεται ένα ελάχιστο επίπεδο αξιοπρεπούς διαβίωσης για όλες τις οικογένειες.

Ο κ. Καμνάκης πρότεινε η συνέχεια της εργασίας να περάσει σε επίπεδο εργαστηρίων και στρογγυλών τραπεζιών, όπου, κάτω από αυτούς τους πέντε πυλώνες, κάθε δήμος και κάθε τοπικός φορέας θα μπορεί να «κρεμάσει» τις δικές του ιδέες και παρεμβάσεις.

Από τη διάγνωση στη δράση

Η συνολική εικόνα της μελέτης του ΙΤΑ, όπως ανέδειξαν οι ομιλητές, είναι σαφής:

• Η νεανική παραβατικότητα αποτελεί κοινωνική παθογένεια που δεν αφορά μόνο το σχολείο αλλά ολόκληρη την κοινωνία.
• Η Τοπική Αυτοδιοίκηση αναγνωρίζεται από τους πολίτες και τους νέους ως κρίσιμος πυλώνας, αλλά σήμερα εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό ανενεργή ή απούσα.
• Η ζήτηση για πρόληψη, υποστήριξη και δομές είναι καθολική.

Το μεγάλο στοίχημα, όπως προκύπτει από τη μελέτη, είναι να μετατραπούν:

• τα συμπεράσματα της έρευνας σε συγκεκριμένα τοπικά σχέδια δράσης,
• η θεωρία της «συνέργειας» σε πράξη στη γειτονιά,
• και η διαπίστωση της «απουσίας» της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σε παρουσία με συνέχεια, συνέπεια και πόρους.

Όπως σημείωσε ο κ. Καμνάκης, η μελέτη αυτή μπορεί να αποτελέσει το σημείο εκκίνησης για έναν νέο τρόπο σχεδιασμού πολιτικών σε τοπικό επίπεδο, που θα συνδέει το εθνικό πλαίσιο με τις πραγματικές ανάγκες των κοινοτήτων και –κυρίως– των νέων ανθρώπων.

πηγή: myota